Автор: Соња Колевска - Делевска
Истражување на Вест

Не смееш да избираш дали си машко или женско

Транссексуалците во Македонија не постојат за државата. Единствена дефиниција за луѓето од еден пол, а со спротивен, односно различен родов идентитет, за Фондот за здравствено осигурување е хермафродит.

"Трансродни не постои како термин. Кај хермафродитите, по медицински индикации се врши определување на полот и медицинска интервенција додека сe уште се бебиња, и го добиваат конечниот пол. За транссексуалците операцијата се смета за естетска и не се покрива од ФЗО, ниту хормонална терапија, импланти за дојки ниту уро или вагино пластика", стои во официјалниот одговор кој го добивме од Фондот.
Пред две недели Клиниката за гинекологија и акушерство во Скопје соопшти дека годинава се родиле четири бебиња без јасни полово дефинирани гениталии. Според податоците, и во претходните години се раѓале, во просек, по две до три деца со недоволно јасни полови карактеристики, но оти има и такви бебиња што ги имаат и двата пола (хермафродити). Бебињата со вакви малформации во регистарот се заведуваат ни како машки ни како женски, туку како новороденчиња. Во меѓувреме, тинејџерите, адолесцентите и возрасните транссексуалци во Македонија остануваат најранливата група луѓе, препознатливи по улица, најнапаѓани, најтепани, жртви на семејно насилство, на насилство од околината и од нивните партнери. Државата не им помага во транзицијата. Тие што имаат пари, примаат хормонска терапија платена од свој џеб, и толку. Нема придружна поддршка од психијатар, што е основно за тешкиот процес на трансформација, нема финансиска партиципација за скапите хормони, а за хируршка интервенција за промена на пол не станува збор. Ниту има обучени хирурзи во Македонија за такво нешто ниту, пак, државата признава и плаќа дел од трошоците за интервенција во странство, иако транссексуалноста, во суштина, е медицинска состојба која има своја дијагноза Ф64.0.
Што значи, тие што немаат пари ни за хормони, во Македонија тонат психички. Живеат, практично, во пекол, во страв, во стигма, длабоко се повлечени во себе, далеку од надворешниот свет. Дополнителна тешкотија им е што не одат на работа, можноста за вработување не им е достапна како на останатите граѓани, бидејќи речиси ниеден газда не ги прима. Промените кај нив се видливи, тие не може да се скријат. Родот и чувството му се како жена, а полот му е машки, и обратно, родовата припадност му е машка, а се родила со женски пол. Од овие причини, транссексуалците што немаат можност да ја направат трансформацијата во родот во кој се чувствуваат, се најобесправените луѓе во општеството и, вообичаено, финансиски се зависни од други. Во Македонија тие лица не се вработени туку најчесто издржувани до крајот на животот.
Транс групата во Македонија брои 30 луѓе. Тие се од цела Македонија, најмногу од Скопје, а потоа од Охрид, Струмица Тетово и од Кочани. Кој може, мигрира во Скопје каде што се чувствуваат побезбедни бидејќи се во група. Кој не, останува да ги трпи траумите во своето родно село, град, велат во ЛГБТ центарот во Скопје.
Кога станува збор за непочитување на здравствените права на ЛГБТ луѓето во Македонија, најкарактеристичен пример се транссексуалните, односно трансродните лица, вели Игор Раиден, координатор на групата за поддршка на транс луѓето во Македонија. Тој дава многу примери за непостоење на здравствени права на оваа маргинализирана група. Меѓу нив се ситуациите на трансродни луѓе со полупроменети имиња во личните документи, при што се појавува неусогласеност на изгледот со податоците во документите. Од оваа причина, наведува Раиден, често не може да се направат хормонските тестови. На пример, пациент со сменет пол во странство, кој сега е машки лик, за да направи хормонски тестови, требаше да земе упат од гинеколог, бидејќи во личните документи е жена. Ова лице со машки пол добило некако упат од својот матичен гинеколог. Но кога отишло на Клиниката за ендокринологија, му рекле дека гинекологот не смеел да му даде упат. Човекот цел ден докажувал дека е жена, бил принуден да оди против својот родов идентитет. Сурово е тоа што го направил против себе, само да добие упат, раскажува Раиден. Во друг случај, вели, трансжена си отишла приватно на Ендокринологија каде што ендокринологот $ препишал хормони, а таа отишла во аптека и си ги купила хормоните сама.
На Клиниката за ендокринологија во моментов хормонска терапија за промена на полот примаат пет лица, машки и женски. Тие се меѓу 20 и 25 години. Крајната цел, велат лекарите од Клиниката за ендокринологија, е овие пациенти да го сменат полот. Хируршкиот зафат, според нивните кажувања, ќе го прават во Белград. По пластичната операција, направена во странство, сите пациенти што претходно примале хормони на Ендокринологија, се враќаат повторно на терапија, доживотна, бидејќи хормоните, како што објаснува директорот д-р Чедомир Димитровски, мора да се одржуваат, за да не се вратат старите карактеристики од претходниот пол на личноста. Ако машка личност се трансформирала во жена, треба постојано да прима хормон естроген, зашто брадата и мустаќите, на пример, ќе почнат да растат повторно, ејакулацијата ќе се врати.
Постои голема дискриминација од Фондот за здравство кога се работи за правото на лекување во странство, тврди Раиден. Според правилникот за лекување во странство, осигурано лице, со соодветна документација, добива конзилијарно мислење и, по процесирање на случајот од комисијата во Фондот, се добива одобрение за лекување во странство, при што пациентот учествува со 20 отсто од трошоците. Меѓутоа, Фондот за здравство во една пригода се изјасни дека "промената на полот не се третира како заболување и, според тоа, не влегува во основните здравствени услуги". "Не постои оправданост за решавање на психофизичкиот проблем по хируршки пат. Промената на полот не е во пакетот примарни здравствени услуги" се најчестите одговори од Фондот за здравство, наведува Раиден.
Според него, дијагнозата за транссексуалноста како заболување постои во шифрарникот за дијагнози на веб страницата на Фондот за здравство и насекаде.
"Се знае каков е третманот, но во Македонија не им се овозможува на овие лица, само затоа што не им се допаѓа на властите. Сакам да нагласам, на сите власти, не само на оваа", потенцира Раиден.
Наташа Бошкова, адвокат во Коалицијата за сексуални и здравствени права на маргинализираните заедници, која работи исклучиво на давање правна помош на маргинализираните заедници, во кои спаѓаат и транссексуалците, вели дека по ваквите одговори на државата, односно на Фондот, нема основ за тужба, бидејќи третманот и процесот на трансформацијата на овие лица кај нас не се правно регулирани.
"Еднакво важно со дискриминацијата во правото за лекување во странство е што во Македонија нема ниеден специјализиран психолог што може да работи со трансродните лица, иако овде има страшно добри психолози. На пример, геј момче оди неодамна на психијатар, овој му дал еден куп лекови, му препишал тестостерон, без да го прати на хормонски тестови, и му рекол по една недела да се види со жена. Сакам да кажам, во Македонија има психијатри што лекуваат од хомосексуалност. Башка што психијатар не смее да држи хормони во ординација", наведува примери Игор Раиден.
Според официјалната процедура за трансродните лица, односно стандардите на Светската здравствена организација (СЗО), лицето оди првин на психијатар. Психијатарот ја проценува општата состојба и тој гледа и утврдува дали транслицето се идентификува со полот. Тој треба да види дали го тера нешто да мисли дека е транс, а не е. Потоа следи препраќање до ендокринолог, по што почнува хормонската терапија. Кај нас има општа специјализација. Нема специјализација за следење на развојот. Трансродните луѓе одат во Белград, таму има стручен тим кој работи 20 години по стандардите на СЗО, кои важат за транслуѓето. Во Белград почнува терапијата, промените кај лицето, и тоа е подготвено за пластична операција.
Во Србија една цена за хормонска терапија и хируршки зафат за промена на полот има за осигурениците, а друга, многу повисока за пациентите од Балканот. Најскапо на Клиничкиот центар во Белград за операција за промена на полот плаќаат пациентите од западноевропските земји, на кои, сепак, во Белград им е поевтино отколку зафатот да го прават во нивните држави. Чаз Боно, единственото дете на светски познатата ѕвезда Шер, кој се роди како женско, во април годинава, на гинеколошко-акушерската клиника "Народни фронт" во Белград го смени полот во машко. Терапијата, т.е. трансформацијата ја почнал уште во 2008 година, а во 2010 година добил потврда од судот да го смени името и полот. Операцијата го чинела само 3000 евра, бидејќи државата покрила две третини од трошоците. За трансмомците операцијата чини од 8000 евра, па нагоре.

"Во Македонија нема ниеден хирург подготвен за оваа област. Тука се отстрануваат дојки, но кај пациентки болни од рак. Кога ќе слушнат хирурзите дека трансмомче сака да направи зафат само во горниот дел, да ги отстрани дојките, хирурзите воопшто не се впуштаат во тоа", вели Игор Раиден.
Хелсиншкиот комитет за човекови права и ЛГБТ центарот досега трипати организирале обука за медицински лица од Македонија, првенствено за психолози, а како предавачи доаѓаат активисти на европската организација "Транс џенери", како и претставници на лекарскиот тим од Белград. На обуката се даваат основи и критериуми за дијагностицирање на транссексуалноста. Обуката финансиски е покриена од амбасадите на САД и на Холандија, кои го поддржуваат ЛГБТ центарот во целина. Се планира и натамошна обука.
"Кај нас, всушност, проблем е дијагностицирањето на транссексуалноста. Бидејќи тука нема кој да го направи тоа, дијагнозата се утврдува во Белград, зашто е најблиску. Таму ги препишуваат хормоните", објаснува адвокатката Наташа Бошкова. Не само што во Македонија нема тим (психолози, ендокринолози и хирурзи за дијагноза, следење, хормонска терапија и за операција за промена на полот), нема ни правна регулатива за овој процес. Европскиот суд за човекови права, преку членот 8 од Европската конвенција за човекови права и слободи, има развиено една правна пракса како треба да се регулира процесот во државите кои ја немаат. Преку пресудите, Судот толкува како треба да се однесуваат земјите кои немаат норми за потребите на овие лица", објаснува Бошкова.
"Државата треба да одлучи дали е поевтино да обучи тим овде во Македонија, или да плаќа интервенции во странство. Во никој случај не може да ги остави овие пациенти да лебдат во општеството без никакви здравствени права", реагира Бошкова.
Бошкова застапува случаи на неколку трансродни лица што примиле хормонска терапија, направиле дел или комплетна трансформација, и сега бараат државата да им го признае посакуваниот идентитет, што е и крајна цел на процесот на транзиција.
"Името и презимето, според нашите закони, не е проблем да ги смените, ако немате законски ограничувања. Проблем е да ја смените ознаката м во ж (од машко во женско) и обратно. Таа повлекува промена во единствениот матичен број", објаснува адвокатката. Досега само едно лице успеало да го стори тоа, пред две години, и сега си живее со ново име, со променет пол, идентитет и лични документи.
Освен за здравствените права и промената на полот и идентитетот во личните документи, Канцеларијата поведува и води постапки пред центрите за социјална работа и пред судовите за домашно насилство и за насилство врз транссексуални лица од околината. Во моментот има пет активни случаи.

Германија прва дозволи неодреден пол

Германија стана прва европска земја која дозволи децата родени со карактеристики на двата пола да се регистрираат ниту како машки ниту како женски. На родителите, со стапување во сила на новиот закон, им е дозволено на изводот од матичната книга на родени, полето за ознака на полот да го остават празно, со што во јавниот регистар, практично, се создава категорија на неодреден пол.
"Ова ќе биде првпат со закон да се признае дека постојат човечки суштества што не се ниту машки ниту женски, или се и двете, луѓе што не се вклопуваат во традиционалните правни категории", изјави неодамна Констанца Плет, професор по право на Универзитетот во Бремен.
Плет вели дека по ова ќе мора да уследи и промена на правилата за останатите лични документи. Промената е воведена за да се намали притисокот родителите да мора брзо да донесат одлука за контроверзните операции на приспособување на полот кај новороденчето. Иако Законот стапи во сила на почетокот на ноември, не се отстранети прашањата како ќе изгледа животот без законски одреден пол. Експертите проценуваат дека на секои 1.500 до 2000 деца се раѓа по едно со неодреден пол.

Родовиот идентитет надвор од сите закони

Хелсиншкиот комитет за човекови права подготви извештај за спроведувањето на препораката ЦМ/Рец(2010)5 на Комитетот на министри на Советот на Европа за мерките за борба против дискриминацијата врз основа на сексуална ориентација и родов идентитет во Република Македонија, во кој констатира дека македонските власти не презеле никакви чекори за спроведување на препораката на Советот на Европа. Препораката не е ниту преведена на македонски јазик, а образложението на Министерството за надворешни работи е дека препораките на СЕ не се обврзувачки за земјите-членки, наведува Хелсиншкиот комитет. Ова се дел од заклучоците содржани во извештајот во сенка:
- Сексуалната ориентација беше исфрлена од Законот за спречување и заштита од дискриминација како посебна основа, додека, пак, родовиот идентитет воопшто не беше земен предвид при зготвувањето на Законот.
- Не постојат точно утврдени и јасни постапки за промена на матичниот број, што е неопходно за законско признавање на промената на полот во случај на трансродово лице, поради што се создава конфузија во постапувањето, како кај државните службеници така и кај самите трансродови лица.
- И покрај тоа што државата нуди ендокринолошки и психолошки третман, кој им е потребен на трансродовите лица, тие не се ефективни ниту соодветни, од причина што не постои практика ниту обуки за професионалните здравствени работници за случаи на трансродови лица. Државата не нуди хируршки интервенции за промена на полот и нема докази за рефундирање средства од Фондот за здравствено осигурување, дури ниту во случаите кога лицата ја извршиле операцијата во странство, со сопствени средства.
- Во областа на спортот, државните органи не вложија дополнителни напори за да ја надминат дискриминацијата врз основа на сексуалната ориентација и родов идентитет, како и говорот на омраза.
- Во здравството, освен превентивните програми и бихевиорални студии во рамките на Глобалниот фонд за борба против ХИВ/СИДА, маларија и туберкулоза, не постојат други програми и услуги кои им се достапни на ЛГБТИ лицата.

(Овој текст е изработен во рамки на проектот "Зајакнување на соработката меѓу граѓанските организации и медиумите за промоција на човековите права и слободата на изразување", кој го реализира Македонскиот институт за медиуми (МИМ), а е финансиран од Европската унија, преку ЕИДХР програмата.
Содржината на текстот е одговорност единствено на медиумот и на никаков начин не ги одразува гледиштата на Европската унија или на МИМ)